Vào ngày 12 tháng 7 năm 2024, Đạo luật Trí tuệ Nhân tạo (Artificial Intelligence Act – AIA) của Liên minh châu Âu (EU) đã chính thức được công bố, đánh dấu một cột mốc quan trọng trong việc điều chỉnh việc sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Dù Việt Nam chưa có quy định cụ thể tương tự, nhưng những thay đổi này sẽ có tác động lan tỏa và đặt ra những thách thức cũng như cơ hội mới cho người dùng và doanh nghiệp AI tại Việt Nam.
Đạo luật AI của EU là gì?
Đạo luật Trí tuệ Nhân tạo (Đạo luật AI) là một khuôn khổ pháp lý toàn diện đầu tiên trên thế giới về AI, nhằm mục đích đảm bảo rằng các hệ thống AI được phát triển và sử dụng một cách có trách nhiệm, minh bạch và công bằng. Đạo luật này tập trung vào việc giảm thiểu rủi ro và bảo vệ quyền lợi của người dùng, đặc biệt là trong lĩnh vực AI tạo sinh (Generative AI).
Trí tuệ nhân tạo tạo sinh (AI tạo sinh) là một dạng AI có thể tạo ra nội dung và ý tưởng mới, bao gồm các cuộc trò chuyện, câu chuyện, hình ảnh, video và âm nhạc. AI tạo sinh là bước tiếp theo trong trí tuệ nhân tạo. Cũng tương tự với các loại trí tuệ nhân tạo thông thường, AI sẽ “học” cách thực thi các hành vi được cá nhân hoá dựa trên nguồn dữ liệu đã tích luỹ được trong quá khứ. Nhưng thay vì chỉ đơn thuần là thu thập hoặc xác minh dữ liệu như các AI thông thường trước đây, AI tạo sinh sẽ tạo ra nội dung hoàn toàn mới – bao gồm văn bản, hình ảnh, hoặc là chương trình trí tuệ nhân tạo – dựa trên quá trình “đào tạo” đó.
Ví dụ: AI tạo sinh có thể học từ vựng tiếng Anh và làm thơ từ những từ mà AI này xử lý. Chúng ta có thể dùng AI tạo sinh cho nhiều mục đích khác nhau, chẳng hạn như chatbot, tạo nội dung truyền thông, phát triển và thiết kế sản phẩm.
Các quy định chính của Đạo luật AI
Nghị viện EU đã tuyên bố chính thức: “Các quy tắc sẽ đảm bảo rằng AI được phát triển và sử dụng ở châu Âu hoàn toàn phù hợp với các quyền và giá trị của EU bao gồm giám sát con người, an toàn, quyền riêng tư, minh bạch, không phân biệt đối xử, đảm bảo phúc lợi xã hội và môi trường”.
Xuất phát từ tuyên bố trên, Đạo luật AI đã thiết lập các tiêu chí phân loại các hệ thống AI dựa trên mức độ rủi ro mà chúng có thể gây ra cho người dùng, gồm các cấp độ: Rủi ro không thể chấp nhận được, rủi ro cao, rủi ro hạn chế, rủi ro thấp. Các quy định quan trọng của AIA
Bên cạnh đó, Đạo luật AI của EU cũng đã đề cập đến một loạt các quy định mới, bao gồm:
Cấm một số ứng dụng AI nguy hiểm
Các quy tắc đầu tiên có hiệu lực sẽ là các quy tắc cấm một số ứng dụng của AI (ví dụ: các hệ thống AI khai thác điểm yếu của cá nhân, thu thập hình ảnh khuôn mặt từ internet hoặc CCTV mà không có mục tiêu để tạo cơ sở dữ liệu nhận dạng khuôn mặt).
Đây là trường hợp hệ thống AI thuộc nhóm I – có nguy cơ tạo ra “rủi ro không thể chấp nhận được” và sẽ bị cấm đưa vào thị trường hoặc sử dụng tại EU. Cụ thể khi chúng có những biểu hiện sau:
– Thao túng hành vi nhận thức của con người hoặc các nhóm dễ bị tổn thương cụ thể: ví dụ như đồ chơi kích hoạt bằng giọng nói khuyến khích hành vi nguy hiểm ở trẻ em;
– Tính điểm xã hội: phân loại mọi người dựa trên hành vi, tình trạng kinh tế xã hội hoặc đặc điểm cá nhân;
– Hệ thống nhận dạng sinh trắc học từ xa và thời gian thực, chẳng hạn như nhận dạng khuôn mặt.
Yêu cầu minh bạch đối với AI tạo sinh
Các nhà cung cấp AI tạo sinh phải tiết lộ công khai chi tiết về các tác phẩm có bản quyền được sử dụng trong quá trình đào tạo mô hình của họ.
Đối với hệ thống AI chỉ có “rủi ro hạn chế” bắt buộc sẽ phải tuân thủ các yêu cầu về tính minh bạch để người dùng có thể tự đưa ra quyết định xem họ có muốn tiếp tục sử dụng sau khi tương tác với các ứng dụng hay không. Đặc biệt, người dùng cần được thông báo khi họ đang tương tác với AI, bao gồm các hệ thống AI tạo ra hoặc xử lý nội dung hình ảnh, âm thanh hoặc video, trong đó điển hình là deepfakes.
Quản lý rủi ro đối với AI có nguy cơ cao
Theo quy định, hệ thống AI thuộc nhóm “rủi ro cao” vẫn sẽ được cấp phép, nhưng phải tuân theo một loạt yêu cầu và nghĩa vụ để có thể tiếp cận thị trường EU. Và tất cả các hệ thống AI có rủi ro cao sẽ phải được đánh giá trước khi được đưa ra thị trường và tiếp tục được đánh giá trong vòng đời của chúng.
Các hệ thống AI có rủi ro cao là các hệ thống ảnh hưởng tiêu cực đến sự an toàn hoặc các quyền cơ bản, trong đó các hệ thống AI trong 8 lĩnh vực cụ thể sẽ phải đăng ký trong cơ sở dữ liệu của EU gồm:
+ Nhận dạng sinh trắc học;
+ Quản lý và vận hành cơ sở hạ tầng quan trọng;
+ Giáo dục và đào tạo nghề;
+ Việc làm, quản lý người lao động;
+ Tiếp cận và sử dụng các dịch vụ tư nhân thiết yếu cũng như các dịch vụ và phúc lợi công cộng;
+ Thực thi pháp luật;
+ Quản lý di cư, tị nạn và kiểm soát biên giới;
+ Hỗ trợ pháp lý và áp dụng luật.
Xây dựng hệ thống giám sát thị trường
Các cơ quan chức năng sẽ giám sát việc tuân thủ Đạo luật AI và có quyền áp dụng các biện pháp chế tài đối với các vi phạm.
Việc không tuân thủ các quy định có thể dẫn đến mức phạt từ 35 triệu euro hoặc 7% doanh thu toàn cầu, tùy thuộc hành vi vi phạm và quy mô của các công ty.
Quy tắc chung đối với những hệ thống AI khác chỉ có “rủi ro thấp” có thể được phát triển và sử dụng ở EU mà không cần tuân thủ bất kỳ nghĩa vụ pháp lý bổ sung nào. Tuy nhiên, AIA cũng đề xuất các quy tắc ứng xử để khuyến khích các nhà cung cấp hệ thống AI có mức rủi ro thấp tự nguyện áp dụng các yêu cầu giống như đối với các hệ thống AI có rủi ro cao.
Tác động của Đạo luật AI đến người dùng Việt Nam
Đạo luật AI của EU có thể ảnh hưởng đến người dùng Việt Nam theo nhiều cách:
- Quyền riêng tư và bảo vệ dữ liệu: Đạo luật yêu cầu các hệ thống AI phải tôn trọng quyền riêng tư và bảo vệ dữ liệu cá nhân của người dùng.
- Minh bạch và giải thích được: Người dùng có quyền được biết khi họ đang tương tác với một hệ thống AI và có quyền yêu cầu giải thích về các quyết định do AI đưa ra.
- Chất lượng và độ tin cậy của sản phẩm AI: Các sản phẩm và dịch vụ AI phải đáp ứng các tiêu chuẩn cao về chất lượng, độ tin cậy và an toàn.
Thách thức đối với doanh nghiệp AI Việt Nam
Doanh nghiệp AI Việt Nam, đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME), sẽ phải đối mặt với một số thách thức:
- Tuân thủ quy định: Doanh nghiệp cần phải đầu tư thời gian và nguồn lực để hiểu và tuân thủ các yêu cầu của Đạo luật AI, đặc biệt là các yêu cầu về minh bạch và quản lý rủi ro.
- Cạnh tranh: Doanh nghiệp Việt Nam có thể gặp khó khăn trong việc cạnh tranh với các đối thủ quốc tế đã quen thuộc với các quy định và tiêu chuẩn cao hơn.
- Chi phí: Việc tuân thủ Đạo luật AI có thể làm tăng chi phí phát triển và triển khai các sản phẩm và dịch vụ AI.
- Rủi ro phạt tiền: Việc vi phạm Đạo luật AI có thể dẫn đến các mức phạt đáng kể, lên tới 35 triệu EUR hoặc 7% tổng doanh thu hàng năm toàn cầu của doanh nghiệp.
Cơ hội cho doanh nghiệp AI Việt Nam
Bên cạnh những thách thức, Đạo luật AI cũng mang lại những cơ hội cho doanh nghiệp AI Việt Nam:
- Nâng cao uy tín: Việc tuân thủ Đạo luật AI có thể giúp doanh nghiệp xây dựng uy tín và lòng tin với khách hàng và đối tác.
- Tiếp cận thị trường quốc tế: Doanh nghiệp có thể tận dụng lợi thế về chi phí và nguồn nhân lực để cung cấp các sản phẩm và dịch vụ AI chất lượng cao, đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế và tiếp cận thị trường EU và các thị trường khác.
- Phát triển bền vững: Đạo luật AI khuyến khích phát triển AI có trách nhiệm và bền vững, tạo ra giá trị lâu dài cho doanh nghiệp và xã hội.
5 Điều Người dùng AI tại Việt Nam Cần Lưu ý
- Tìm hiểu về Đạo luật AI: Người dùng AI nên dành thời gian tìm hiểu về Đạo luật AI của EU để hiểu rõ hơn về quyền lợi và trách nhiệm của mình khi sử dụng các công cụ và ứng dụng AI.
- Đọc kỹ điều khoản sử dụng: Trước khi sử dụng bất kỳ công cụ hoặc ứng dụng AI nào, hãy đọc kỹ các điều khoản sử dụng để hiểu rõ cách thức thu thập, xử lý và sử dụng dữ liệu của bạn.
- Bảo vệ thông tin cá nhân: Không chia sẻ thông tin cá nhân nhạy cảm với các công cụ hoặc ứng dụng AI không đáng tin cậy.
- Sử dụng AI có trách nhiệm: Sử dụng AI một cách có trách nhiệm và đạo đức, tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ của người khác và không sử dụng AI để tạo ra hoặc lan truyền thông tin sai lệch.
- Báo cáo vi phạm: Nếu bạn phát hiện bất kỳ hành vi vi phạm quyền sở hữu trí tuệ hoặc lạm dụng AI, hãy báo cáo ngay cho các cơ quan chức năng hoặc nhà cung cấp dịch vụ AI.
5 Điều doanh nghiệp AI Việt Nam cần biết
- Hiểu rõ Đạo luật AI: SME cần dành thời gian tìm hiểu kỹ về Đạo luật AI, đặc biệt là các quy định liên quan đến việc sử dụng dữ liệu có bản quyền, nghĩa vụ công bố thông tin và các yêu cầu về minh bạch.
- Rà soát và quản lý dữ liệu: SME cần rà soát lại toàn bộ quá trình thu thập, xử lý và sử dụng dữ liệu trong các ứng dụng AI của mình. Đảm bảo rằng dữ liệu được thu thập và sử dụng một cách hợp pháp, có sự đồng ý của chủ sở hữu và tuân thủ các quy định về bảo vệ dữ liệu cá nhân.
- Xây dựng quy trình minh bạch: SME cần thiết lập quy trình minh bạch về việc sử dụng AI, bao gồm việc công bố thông tin về nguồn gốc dữ liệu, phương pháp đào tạo mô hình và các biện pháp đảm bảo tính công bằng và không phân biệt đối xử.
- Tận dụng cơ hội: Đạo luật AI không chỉ mang đến thách thức mà còn mở ra cơ hội cho SME Việt Nam. Việc tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế có thể giúp SME nâng cao chất lượng sản phẩm và dịch vụ AI, tạo dựng uy tín và mở rộng thị trường ra quốc tế.
- Bảo vệ quyền SHTT: Cần nhanh chóng đăng ký bảo hộ và có biện pháp bảo vệ hữu hiệu các đối tượng quyền SHTT của mình, đặc biệt là các đối tượng, dữ liệu, thông tin được sử dụng trong các ứng dụng AI.
Kết luận
Đạo luật AI của EU đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong việc điều chỉnh và quản lý trí tuệ nhân tạo. Đối với Việt Nam, đây vừa là thách thức vừa là cơ hội để phát triển ngành công nghiệp AI một cách bền vững và có trách nhiệm. Bằng cách chủ động tìm hiểu, chuẩn bị và thích ứng với những thay đổi này, doanh nghiệp Việt Nam có thể vươn lên dẫn đầu trong cuộc cách mạng AI toàn cầu.
Đạo luật này sau đó sẽ có hiệu lực sau 20 ngày kể từ khi được công bố trên Công báo Chính thức của EU. Tuy nhiên, không phải tất cả các điều khoản của nó sẽ có hiệu lực ngay lập tức. Các hành vi bị cấm sẽ có hiệu lực sau 6 tháng; các quy tắc thực hành là 9 tháng; quy tắc AI cho mục đích chung, 12 tháng sau; và nghĩa vụ đối với các hệ thống có rủi ro cao, 36 tháng sau.
—————————————————————
Để tìm hiểu thêm về Đạo luật AI của EU và các quy định liên quan, bạn có thể tham khảo các nguồn tài liệu chính thức từ Liên minh châu Âu tại:
- Trang web chính thức của Đạo luật AI: https://artificialintelligenceact.eu/
- Công báo của Liên minh châu Âu: https://eur-lex.europa.eu/
Bạn cũng có thể tham gia các hội thảo, khóa học và diễn đàn trực tuyến để trao đổi và học hỏi kinh nghiệm từ các chuyên gia và doanh nghiệp khác trong lĩnh vực AI.
