Văn hóa Halloween mỗi năm vẫn là dịp cho những ý tưởng hóa trang sáng tạo. Nhưng năm nay, một nhân vật tưởng chừng quen thuộc … lại khiến câu chuyện “đi xa” hơn dự tính.
Từ vụ hóa trang Halloween đến câu hỏi: ranh giới nào giữa sáng tạo và xâm phạm?
Bộ ảnh “cosplay Ông Thọ” của Quỳnh Anh Shyn trong mùa Halloween vừa rồi tưởng chừng chỉ là một màn hóa trang vui, nhưng nhanh chóng trở thành chủ đề nóng. Lý do không nằm ở màu son hay phục trang, mà ở câu hỏi sâu hơn: Vinamilk có thật sự “sở hữu” hình tượng Ông Thọ, hay đây vốn là biểu tượng chung của văn hóa Việt?
Phản ứng nhanh của Vinamilk – yêu cầu dừng sử dụng hình ảnh và đính chính cũng là một điều dễ hiểu. Bởi từ lâu, “Ông Thọ” là một trong những yếu tố nhận diện quen thuộc nhất của hãng sữa đặc nổi tiếng này.
Nhưng cùng lúc đó, dư luận cũng chia làm hai luồng ý kiến: một bên cho rằng đây là hành động đúng để bảo vệ tài sản trí tuệ, bên kia lại đặt câu hỏi về giới hạn của quyền sở hữu – nhất là khi hình tượng ấy vốn bắt nguồn từ di sản văn hóa dân gian.
“Ông Thọ” – di sản của văn hóa, không của riêng ai
Trong văn hóa Á Đông, hình ảnh ông già râu bạc, hiền hậu, tay cầm đào tiên hay cuộn thư, biểu trưng cho phúc thọ và điều lành, gắn với Thọ tinh trong bộ ba Phúc – Lộc – Thọ, đã tồn tại hàng trăm năm. Ở Việt Nam, hình tượng này còn được thờ phụng, vẽ tranh, khắc tượng, in trên tranh dân gian Đông Hồ hay bao lì xì Tết.
Nói cách khác, “Ông Thọ” là một phần của văn hóa cộng đồng – một tài sản thuộc miền công cộng.
Theo Luật Sở hữu trí tuệ (SHTT) Việt Nam, cũng như thông lệ quốc tế (WIPO, UNESCO), các biểu tượng dân gian và mô típ văn hóa truyền thống không thể trở thành đối tượng độc quyền của bất kỳ cá nhân hay doanh nghiệp nào. Quyền sở hữu trí tuệ chỉ phát sinh khi có sự sáng tạo và thể hiện cụ thể dưới hình thức vật chất – tức là có dấu ấn riêng của người sáng tạo.
Vì thế, Vinamilk không thể độc quyền “Ông Thọ” nói chung, mà chỉ có thể bảo hộ phiên bản “Ông Thọ của Vinamilk” – tức hình tượng cụ thể được vẽ, thiết kế, và sử dụng trong hoạt động thương mại của họ.
“Ông Thọ của Vinamilk” – từ biểu tượng văn hóa đến thiết kế được bảo hộ
Vinamilk có quyền rất rõ với phiên bản tạo hình cụ thể nhân vật mà họ sở hữu như: tạo dáng, biểu cảm, màu sắc, … đây đều là kết quả của quá trình sáng tạo thương mại, mang dấu ấn riêng.
Những yếu tố này có thể được bảo hộ dưới dạng:
- Quyền tác giả (tác phẩm mỹ thuật ứng dụng): nếu thiết kế đó đạt tính sáng tạo riêng;
- Nhãn hiệu: nếu hình ảnh được đăng ký và sử dụng ổn định trong thương mại.
Khi đó, bất kỳ hành vi sao chép hoặc tái hiện gần giống hình thức thể hiện này để gợi liên tưởng đến thương hiệu Vinamilk đều có thể bị xem là xâm phạm quyền SHTT – dù người dùng không có mục đích thương mại rõ ràng.
Nhưng nếu một cá nhân thể hiện hình tượng Ông Thọ theo cảm hứng dân gian, không sao chép các yếu tố nhận diện đặc trưng của Vinamilk, cũng không gắn thương hiệu, nhãn hiệu hay logo, thì đó chưa thể coi là xâm phạm quyền SHTT.
Pháp luật không bảo hộ “ý tưởng” hay “hình tượng nguyên gốc” – chỉ bảo hộ phiên bản sáng tạo cụ thể mang tính nguyên gốc và có thể nhận diện được chủ sở hữu.
Sự cân bằng giữa quyền và cảm xúc xã hội
Từ góc độ pháp lý, cả hai phía đều có phần “hợp lý” của mình. Vinamilk có quyền bảo vệ hình ảnh thương hiệu, nhưng không thể “độc quyền” trên mọi phương diện về hình tượng Ông Thọ, mà chỉ có quyền ngăn chặn hành vi sử dụng trái phép hình thức thể hiện cụ thể gắn liền với thương hiệu của mình – chẳng hạn, sao chép nguyên mẫu nhân vật từ bao bì, hoặc cố tình tạo cảm giác “liên kết thương mại” với Vinamilk.
Ở chiều ngược lại, những sáng tạo lấy cảm hứng từ di sản dân gian – nếu không làm sai lệch hoặc gây nhầm lẫn trong nhận thức người tiêu dùng – vẫn nằm trong biên độ hợp pháp của tự do sáng tạo nghệ thuật.
Điều đáng nói ở đây là cách xử lý của Vinamilk khi ra thông cáo chính thức. Họ đang cho thấy cách lựa chọn quản trị rủi ro mềm: bảo vệ thương hiệu, nhưng tránh tạo hình ảnh “thương hiệu đi kiện người hóa trang”.
Dưới góc truyền thông, đây cũng có thể xem là một phản ứng “khôn ngoan”. Bởi một thương hiệu mạnh không chỉ được nhìn nhận ở việc đăng ký bảo hộ, mà còn ở khả năng kiểm soát câu chuyện về mình. Khi hình ảnh thương hiệu bị sử dụng ngoài ngữ cảnh, đặc biệt bởi người nổi tiếng, rủi ro lớn nhất không nằm ở “xâm phạm quyền” mà là sự “hiểu nhầm ở công chúng” – rằng có hợp tác thương mại, hoặc Vinamilk cố tình dùng hình ảnh gây tranh cãi để quảng bá.
Ngược lại, từ phía người sáng tạo, vụ việc này cũng là lời nhắc: “bắt trend” không có nghĩa là bỏ qua biên giới pháp lý. Việc tham khảo hình tượng thương hiệu nổi tiếng đòi hỏi ý thức rõ về nguồn gốc, phạm vi sử dụng và thông điệp truyền thông đi kèm.
Từ thương hiệu đến công chúng – Học cách tôn trọng giá trị sáng tạo
Với doanh nghiệp: Cần xác định rõ phạm vi bảo hộ của từng yếu tố hình ảnh thương hiệu – đâu là phần có thể độc quyền, đâu là phần mang tính văn hóa chung. Đồng thời, nên xây dựng quy chế truyền thông và phản ứng khủng hoảng dựa trên nguyên tắc minh bạch, mềm dẻo.
Với người sáng tạo: Cần hiểu rằng ranh giới giữa “lấy cảm hứng” và “sao chép” không nằm ở cảm tính, mà ở mức độ nhận diện thương hiệu bị tái hiện. Nếu hình ảnh đang tạo làm liên tưởng trực tiếp đến thương hiệu, cần phải xin phép hoặc “biến tấu đủ xa” để tránh vi phạm.
Với công chúng: Mỗi tranh luận về quyền sở hữu văn hóa cũng là dịp để nhìn lại mối quan hệ giữa sáng tạo cá nhân và tài sản chung – rằng các quy định pháp luật không nhằm “siết” sáng tạo, mà để giữ sự công bằng giữa bảo hộ và tự do thể hiện.
Vụ việc “Ông Thọ Halloween” không chỉ là một sự cố truyền thông, mà còn là một bài học thực tiễn về cách xã hội hiện đại đang va chạm giữa di sản – thương hiệu – sáng tạo – pháp lý. Vụ việc này như lời nhắc nhở rằng trong thế giới nơi mọi thứ đều có thể “viral”, giá trị thật của thương hiệu và sáng tạo nằm ở sự tôn trọng lẫn nhau, chứ không chỉ trong ranh giới quyền sở hữu.
Bạn nghĩ sao về nội dung này, chia sẻ cho Monday VietNam biết với nhé.
